تحقیق

((بسم الله الرحمن الرحیم))

موضوع تحقیق:اولین تشریع نمازدراسلام*

گردآورنده:مصطفی شورگشتی*

استاد مربوطه:استاد سیدعلی حسینی*

درس مربوطه:فقه1*

مقدمه:نماز در تمام اديان الهي بوده است، اگر چه كيفيت، جزييات و شرايط آن معلوم نيست. امام صادق(ع) فرمود:"اولين كسي كه نماز خواند، حضرت آدم(ع) بود كه نماز را در پنج وقت خواند".(1) خداوند خطاب به حضرت موسي فرمود: "به موسي و برادرش وحي كرديم كه براي قوم خود خانه هايي در سرزمين مصر انتخاب كنيد... و نماز را بر پا داريد و به مؤمنان بشارت دهيد (كه سرانجام پيروز مي شوند)".(2)
درباره وضع نماز در اسلام مي توان گفت: امابر طبق آنچه از تواريخ و روايات به دست مىrlm;آيد نخستين دستورى كه به پيامبر اسلام(ص) نازل گرديد دستور نماز بود .بدين ترتيب كه در همان روزهاى نخستrlm; بعثت، روزى رسول خدا(ص)در بالاى شهر مكه بود كه جبرئيل نازل گرديد و با پاى خود به كنار كوه زد و چشمه آبى ظاهر گرديد، پس جبرئيل براى تعليم آن حضرت با آن آب وضو گرفت و رسول خدا(ص)نيز از او پيروى كرد، آن گاه جبرئيل نماز را به آن حضرت تعليم داد و نماز خواند. پيامبر بزرگوار پس از اين جريان به خانه آمد و آنچه را ياد گرفته بود به خديجه و على(ع)ياد داد و آن دو نيز نماز خواندند. از آن پس گاهى رسول خدا(ص)براى خواندن نماز به درهrlm;هاى مكه مىrlm;رفت و على(ع) نيز به دنبال او بود و با او نماز مىrlm;گزارد و گاهى هم مطابق نقل برخى از مورخين به مسجد الحرام يا منى مىrlm;آمد و با همان دو نفرى كه به او ايمان آورده بودند يعنى على و خديجه(س)نماز مىrlm;خواند. برخي گفته اند جبرئيل درروز دوم بعثت رسول خدا براي تعليم نماز ووضو نازل شد. نخستين نمازي كه واجب شد نماز ظهر بود. نماز در ابتدا دو ركعتي بود وسپس در حضر(در مقابل سفر) چهار ركعت شد. نماز هاي پنجگانه در شب معراج يعني درشب 17 رمضان 18 ماه قبل از هجرت واجب شد. نماز هاي چهار ركعتي در مكه دو ركعتي بود ويك ماه پس از هجرت چهار ركعت شده بود.3امام باقر(ع) فرمود: <<در شب معراج آن گاه كه پيامبر(ص) به بيت المعمور رسيد، وقت نماز شد، جبرئيل اذان و اقامه گفت، پيامبر جلو ايستاد، فرشتگان و پيامبران پشت سر حضرت به صف ايستادند( و نماز را به جاي آوردند)>>. كسي از حضرت پرسيد: جبرئيل چگونه اذان گفت؟ حضرت فرمود: <<الله اكبر، أشهد ان لا إله إلاّ الله، أشهد أن محمّداً رسول الله (تا آخر اذان)>>. (4) امام حسين(ع) فرمود: از پدرم علي بن أبي طالب(ع) شنيدم كه فرمود: خداوند ملكي را فرستاد و پيامبر را به معراج برد، در آن جا فرشته اي كه پيش از آن در آسمان ديده نشده بود و از آن پس هم ديده نشده، اذان و اقامه گفت. آن گاه جبرئيل به پيامبر(ص) گفت: اين گونه براي نماز اذان بگو. 5

*امر خداوند به پیامبران برای اقامه نماز

کفیل با بیان اینکه نماز بین همه انبیا و شریعت های گذشته وجود داشته است، ابراز داشت: به طوری که خداوند خطاب به پیامبران خویش می فرماید:حضرت موسی(ع) <<وَأَقِمِ الصَّلَاةَ لِذِکْرِی>>، حضرت عیسی(ع) <<وَأَوْصَانِی بِالصَّلَاةِ>>، شعیب پیامبر(ع) <<أَصَلاَتُکَ تَأْمُرُکَ>>، زکریای نبی(ع) <<وَهُوَ قَائِمٌ یُصَلِّی فِی الْمِحْرَابِ>>، چنانچهحبیب خداوند، حضرت ابراهیم(ع) از خداوند می خواهد که او را از نمازگزاران قرار دهد <<رَبِّ اجْعَلْنِی مُقِیمَ الصَّلاَةِ وَمِن ذُرِّیَّتِی}}

*نماز خواندن امام علی(ع) با پیامبر در دوران بعثت

وی با تأکید بر اینکه نماز در دوران بعثت و در شهر مکه واجب شده است، به روایتی درباره نماز خواندن امام علی با پیامبر(ص) اشاره کرد و گفت: شیخ مفید در ارشاد با سند خود از یحیى بن عفیف بن قیس کندى نقل کرده است که گفت: قبل از آنکه دعوت نبى اکرم(ص) علنى شود با عباس بن عبدالمطلّب در مکّه نشسته بودم، در این حال جوانى پیش آمد و به خورشید که در حال زوال بود، نگاه کرد، پس از آن رو به کعبه به نماز ایستاد، پس از لحظهrlm;اى نوجوانى پیش آمد و در سمت راست او ایستاد و سپس زنى آمد و پشت سر آن ها ایستاد، آن جوان به رکوع رفت و آن نوجوان و زن هم به رکوع رفتند و سپس آن جوان از رکوع بلند شد و آن دو نفر هم همین کار را کردند. سپس او سجده کرد و آن ها هم با او سجده کردند.

* ماه قبل از هجرت نماز یومیه واجب شد

رئیس مرکز تخصصی نماز با اشاره به اینکه درباره چگونه نماز گزاردن انبیاء پیشین اطلاعات موثقی در دست نیست، خاطرنشان کرد: درباره چگونه نماز خواندن پیامبر(ص) در شهر مکه و قبل از شب معراج مطلبی ذکر نشده است، اما بی شک اصل وجوب نماز در شب معراج در 17 ماه رمضان و 18 ماه قبل از هجرت اتفاق افتاده است.که البته بامنابع واسنادی که ذکر شد قول صحیحی نمی باشد ودرشب معراج به طور رسمی تشریع شد.

*پیامبر(ص) برای نخستین بار کجا با شکلکنونی نماز آشنا شد

وی با بیان اینکه طبق روایات به طور قطع قبل از سال نهم بعثت هیچ وجوبی درباره نماز نبوده است، افزود: برخى روایات نیز به صراحت نماز به شکل کنونى را به حادثه معراج مرتبط دانسته اند، امام باقر(ع) در این باره فرمودند: هنگامى که پیامبر(ص) را به معراج بردند و خداى سبحان اذان و اقامه و نماز را به او یاد داد، وقتى به نماز ایستاد خداوند به او فرمان داد که در رکعت اول حمد و توحید بخواند و فرمود: یا محمد! این وصف من است، و در رکعت دوم حمد و سوره قدر بخواند و فرمود: یا محمد این وصف تو و اهل بیت تو تا روز قیامت است، پس از این روایت به خوبى بر مى آید که نماز به صورت کنونى، پیش از معراج وجود نداشته و نخستین بار در واقعه معراج بر پیامبر(ص) واجب و ایشان در این سفر با آن آشنا شده و یاد گرفته است..

*تعداد رکعاتی از نماز یومیه که در شب معراج واجب شد

کفیل به ماجرای واجب شدن 50 نماز بر امت پیامبر(ص) در شب معراج اشاره کرد و اذعان داشت: طبق روایت، در شب معراج پس از آنکه 50 نماز بر پیامبر(ص) واجب شد، پیغمبر(ص) در مسیر بازگشت از کنار موسى(ع) گذشتند و موسی از ایشان پرسید: چند نماز بر امتت واجب شد؟ گفتند:50 نماز، موسى گفت: به سوى خداوند بازگرد و از او بخواه که به امت تو تخفیف دهد، حضرت رسول رفت و پس از بازگشت به موسى برخورد، وى گفت: چند نماز بر امتت واجب شد؟ فرمود: فلان مقدار، موسى گفت: امت تو ضعیف ترین امت هاست به سوى خدا بازگرد و از او بخواه که به امتت تخفیف دهد، زیرا من در میان بنى اسرائیل بودم، آنان جز به کمتر از این مقدار قدرتى نداشتند، پس از آن پیامبر(ص) از خداوند درخواست تخفیف کرد تا آنکه 5 نمازدورکعتی مقرر شد.

*نظر امام رضا(ع) راجع به 7 رکعت فرض النبی

وی با بیان اینکه در دوازدهم ربیع الثانی سال اول هجرت، 7 رکعت از سوی پیامبر(ص) به نمازهای یومیه اضافه شد، ادامه داد: بعد از اینکه پیامبر(ص) به مدینه رفتند، 7 رکعت دیگر به 10 رکعت اضافه کردند که معروف به <<فرض النبی>> هستند، این اضافه شدن رکعات با اذن الهی و موهبتی برای امت اسلامی بود، به طوری که امام رضا(ع) علت این کار پیامبر(ص) را، جبران نقص و کمبودهایی در اصل نماز بیان کردند.

آيت الله جعفر سبحاني در اين باره مي گويد: از مسلمات حديث و تاريخ اين است كه در شب معراج ، خدا دستور داده است كه امت پيامبر هر شبانه روز در پنج وعده نماز بخوانند. و نيز از لابلاي تاريخ استفاده مي شود كه تا لحظه مرگ ابوطالب ـ عليه السلام ـ نماز واجب نشده بود، زيرا در لحظات مرگ وي سران قريش به حضور وي آمدند و از او درخواست كردند كه كار آنها را با برادرزاده اش يكسره كند و او را از كردار خود باز دارد و در برابر آن هر چه مي خواهد بگيرد.پيامبر گرامي(ص) در آن محفل رو به سران كرد و گفت: من از شما فقط يك چيز بيشتر نمي خواهم و آن اين كه بگوييد: لا اله الّا الله؛ يعني گواهي به يگانگي خدا دهيد. اين كلمه را گفت و ابداً از نماز و فروع ديگر سخن به ميان نياورد و اين خود گواه بر اين است كه در آن روز نماز واجب نشده بود وگرنه ايمان مجرد از كردار در زمينه اي كه عملي مانند نماز واجب شده بود بي فايده خواهد بود. علاوه بر اين تاريخ نويسان كيفيت اسلام آوردن گروهي را مانند طفيل بن عمرو دوسي كه پيش از هجرت به وقوع پيوسته است ذكر نموده و پيامبر گرامي فقط تعليم شهادتين را اكتفاء فرمود و سخن از نماز به ميان نياورده اند. اين نوع قضايا حاكي از اين است كه تاريخ اين حادثه كه در آن نماز واجب شده است چندي قبل از هجرت اتفاق افتاده است.[1] از اين بيان معلوم مي شود كه نماز در شب معراج واجب شد و معراجي كه نماز در آن واجب شده است، اندكي قبل از زمان هجرت به مدينه واقع شده است. در اين جا ممكن است اين سوال مطرح شود كه اگر نماز در زمان ياد شده واجب شده، پس چرا در برخي روايات آمده كه حضرت علي ـ عليه السلام ـ از سه سال قبل از بعثت ، با پيامبر ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ نماز مي خوانده است؟

پاسخ آن است كه منظور آن روايات اين نمازهاي يوميه كه به صورتي خاص و مقيد به زماني خاص است نمي باشد، بلكه مراد آن روايات ، عبادت هاي مخصوص و غيرمحدود به وقت است كه پيامبر اسلام (ص) و علي ـ عليه السلام ـ قبل از بعثت داشته اند و يا مراد نمازهاي مستحبي و عبادت هاي غيرواجب است.

مرحوم كليني وشیخ عباش قمی دروسائل الشیعه جريان وجوب نماز در شب معراج و نحوة انجام آن را ضمن حديث معراج به تفصيل بيان كرده، از جمله آورده است: در شب معراج خطاب به پيامبر ـ صلي الله عليه و آله ـ گفته شد: يا محمد به نزد آبي كه از پايين عرش جريان دارد و اسم آن (ص) است، نزديك شو و با آن آب وضوء نما و براي پروردگارت نماز بگذار، حضرت نزد آن آب رفت و با دست راست از آن آب برداشت ، خطاب شد: صورتت را بشوي زيرا تو بسوي عظمت من نگاه مي كني، بعد هر دو دست راست و چپ را بشوي، زيرا با دست خود كلام مرا مي گيري، بعد سرت را بعد هر دو پايت را مسح كن زيرا بر تو بركت نازل مي كنم و به جايي ترا مي برم كه هيچ كس نرفته است. بعد خطاب شد: يا محمد به سوي (حجرالاسود) روي گردان و تكبير بگو: بعد خطاب شد: نام مرا بخوان، <<بسم الله الرحمن الرحيم>> بگو، بعد خطاب شد كه مرا حمدكن (سوره حمد را تا آخر بخوان) بعد وحي شد: اي محمد اوصاف پروردگارت را بگو كه در سوره توحيد آمده است (قل هو الله احد...) را بخوان، بعد وحي شد كه براي پروردگارت ركوع بجا آور و در آن خدا را تعظيم نما <<سبحان ربي العظيم>> بگو، بعد وحي شد، سرت را بردار و راست قامت بايست، بعد وحي آمد كه براي پروردگارت سجده كن و بگو: <<سبحان ربي الاعلي>> بعد وحي شد راست بنشين، وقتي حضرت نشست و به سوي عظمت خداوند نگاه كرد كه براي او تجلي كرده بود، دوباره سر به سجده گذاشت. بعد خطاب رسيد سر از سجده بردار و دوباره راست قامت بايست و همان كار قبل را تكرار نما (در ركعت دوم به جاي سوره توحيد سوره قدر را دستور داده شد كه حضرت بخواند كه اوصاف و نسبت پيامبر و اهل بيت ـ عليهم السّلام ـ است) بعد از انجام سجده دوم در ركعت دوم، حضرت راست نشست و تشهد خواند و بر خود و اهلبيت خود درود فرستاد، بعد ديد كه ملائكه ي الهي و انبياء در اطراف او صف كشيده اند، حضرت طبق دستور خداوند فرمود: <<السلام عليكم و رحمة الله و بركاته>>[3]

* البته در پايان لازم به ذکر است که نماز در اديان آسماني گذشته به شيوه هاي متفاوتي وجود داشته و بر امتهاي گذشته نيز واجب بوده است.

2- منابع استفاده شده:تاريخ پيامبر اسلام ،محمد ابراهيم آيتي صفحه 90 و 91 زندگانى حضرت محمد(ص)، از رسولى محلاتى ص 135.
[1] . سبحاني، جعفر، فروغ ابديت، نشر دانش اسلامي، 1363 ش، ج 1، ص 385.
[2] . همان.
[3] . کليني، محمد بن يعقوب، الفروغ من الكافي، بيروت، نشر دار التعارف، 1401 ق، ج 3، ص 482 تا ص 489

خاتمه:

اولین نماز دراسلام وبه طور رسمی تشریع شد درمعراج یعنی 17 رمضان و18 ماه قبل هجرت بوده ولی نمازهای قبلی ایشان که درتاریخ آمده حمل براستحباب میشود چون لابلاي تاريخ استفاده مي شود كه تا لحظه مرگ ابوطالب ـ عليه السلام ـ نماز واجب نشده بود، زيرا در لحظات مرگ وي سران قريش به حضور وي آمدند و از او درخواست كردند كه كار آنها را با برادرزاده اش يكسره كند و او را از كردار خود باز دارد و در برابر آن هر چه مي خواهد بگيرد.پيامبر گرامي(ص) در آن محفل رو به سران كرد و گفت: من از شما فقط يك چيز بيشتر نمي خواهم و آن اين كه بگوييد: لا اله الّا الله؛ يعني گواهي به يگانگي خدا دهيد. اين كلمه را گفت و ابداً از نماز و فروع ديگر سخن به ميان نياورد و اين خود گواه بر اين است كه در آن روز نماز واجب نشده بود وگرنه ايمان مجرد از كردار در زمينه اي كه عملي مانند نماز واجب شده بود بي فايده خواهد بود. علاوه بر اين تاريخ نويسان كيفيت اسلام آوردن گروهي را مانند طفيل بن عمرو دوسي كه پيش از هجرت به وقوع پيوسته است ذكر نموده و پيامبر گرامي فقط تعليم شهادتين را اكتفاء فرمود و سخن از نماز به ميان نياورده اند. اين نوع قضايا حاكي از اين است كه تاريخ اين حادثه كه در آن نماز واجب شده است چندي قبل از هجرت اتفاق افتاده است.

والسلام علیکم ورحمه الله وبرکاته